„Að hugsa um heiminn í gegnum arkitektúr“: Náttúran, umhverfi,
hótel.
Sú röð pistla sem hefst í dag, um hvernig
við hugsum um heiminnn í gegnum arkitektúr, er tileinkuð minningu Páls
Skúlasonar heimspekings sem lést 22. apríl síðastliðinn. Hugmyndin varð til út
frá orðum Páls um að hugsunin stjórnar heiminum og að
athafnir okkar mannanna ráðist af sýn okkar á heiminn. Hvort sem við erum
þátttakendur, eða ekki, hefur afstaða okkar til hlutanna ávallt áhrif. Þetta á
ekki síst við um hið byggða umhverfi. Það er okkar verk að spyrja spurninga, að
láta okkur ekki standa á sama um heiminn, manninn, náttúruna og umhverfið. En,
við verðum líka að trúa því að við getum svarað þessum spurningum - með því að
rökræða og viðhafa gagnrýna hugsun. Sjónarmiðin eru auðvitað mörg, allt eftir
hvaða hagsmunir eru í húfi og hver talar.
Hvernig hugsun stjórnar okkar byggða umhverfi? Þá á ég ekki aðeins við aðalskipulög eða götumyndir heldur líka hugsunina um svo hversdagslegt fyrirbæri eins og eldhúsið heima. Þá má spyrja: Af hverju er þessi leið valin en ekki hin? Af hverju er veggurinn rauður við enda gangsins en ekki hvítur? Hver er munurinn á amerísku hraðbrautunum og íslensku hálendisvegunum – annað en útsýnið og hámarkshraðinn? Hvers konar línur viljum við sjá í landslaginu? Hver eru einkenni hverfisins heima eða þess þar sem sumarhúsið stendur– hvort sem það er í næstu sveit eða á Spáni? Tengist húsið náttúrunni á einhvern hátt eða hvernig eflir það félagslegar athafnir? Svarið við þessum spurningum er vissulega háð hverjum einstakling fyrir sig og forsendunum sem lagðar voru fram í upphafi. Hugsanlega er náttúran aðeins skynjuð í fjarlægð og í stað þess lagt allt upp úr því að búa til hverfi þar sem nálægðin við íbúana skiptir öllu máli.
Hið félagslega umhverfi okkar er byggt út frá stórum og smáum rýmum, sem við förum um og notum, oft án þess að hugsa um þau. Eitt sinn sagði virtur arkitekt við yngri kollega sinn, „ef þú vilt verða góður arkitekt verður þú að fara oft til fjalla.“ Þessi tenging kom upp í huga minn þegar ég minntist orða Páls um að hugsunin stjórni heiminum. Náttúran tengist reynsluheimi okkar, sem okkur ber skylda til að vinna úr, sem hugsandi manneskjur. Að hugsa og þróa hugmyndir undir berum himni, frekar en í lokuðu herbergi. Göngutúrar eða fjallaferðir eru því mjög heilbrigð íþrótt, bæði fyrir líkama og sál!
Þeirri skoðun er haldið fram hér, að líta beri á náttúruna ekki eingöngu sem auðlind heldur sem sjálfstæðan veruleika sem geri okkur ýmist gott eða illt. Við verðum að læra að virða og meta náttúruna vegna hennar eigin gilda og á hennar eigin forsendum. Við þurfum að læra að hugsa upp á nýtt. Setja okkur í spor náttúrunnar og verða hluti af henni en ekki skilja okkur frá henni. Slík náttúruvitund er ekki meðfædd, heldur menningarbundin og hana þarf að þroska. Eitt er víst, ef aftur er haft eftir Páli Skúlasyni að náttúrurvitund manna þroskast ekki ef þeir kunna ekki að gera greinarmun á umhverfi og náttúru, og leggja náttúruvernd þar með að jöfnu við umhverfisvernd. Náttúrulegur veruleiki hefur gildi í sjálfu sér óháð því hvort mannskepnan er til staðar eða ekki.
Við skulum staldra við um stund og íhuga hvernig Páll skilgreinir náttúru og umhverfi. Hann hugsar um náttúruna sem heildrænt hugtak sem við höfum möguleika á að nema með sjónum okkar eða skynja á annan hátt“. En umhverfi er sá hluti náttúrunnar sem maðurinn umbreytir. Í þeim skilningi er náttúran sjálfstæð og stendur fyrir sjálfri sér, eins og hver önnur lífvera sem þarf að virða og taka tillit til. En, munurinn er sá að hún hefur ekki rödd sem hún getur barist með né varið sig. Hér langar mig að koma með lítið innskot til upprifjunnar á þeim aðstæðum sem sköpuðust í hinum vestræna heimi þegar gaus í Eyjafjallajökli. Samgöngur í lofti yfir Evrópu lömuðust algjörlega! Náttúran minnti óneitanlega á sig. Samt sem áður, ef marka má opinbera umfjöllun fjölmiðla, dugði það ekki til annars en að ýta undir rannsóknir á því hvort flugvélar gætu flogið í gegnum öskuský. Náttúran hóf upp rausn sína, en hlustuðum við? Náðum við skilaboðunum? Höfum við boðið náttúrunni til að sitja með okkur til borðs þegar við ræðum um framtíð hennar eða situr hún til hliðar án nokkurs málsvara?
Megin spurningin er sú hvort réttur og hagsmunir manna sitja ævinlega í fyrirrúmi eða hvort réttur og hagsmunir annarra lífvera og jafnvel heilla vistkerfa geti haft forgang. Ekki eru allir á eitt sáttir. Maðurinn horfir oft til nytjagildis náttúrunnar. Náttúruhverf sjónarmið álíta hins vegar náttúruna, og einstök abrigði hennar, sem sjálfstæða uppsprettu verðmæta óháð mannlegum hagsmunum eða gildum. Hugleiða þarf forsendur gildismats í umhverfismálum. Við skulum við taka dæmi um byggingu ætlaðri ferðamönnum til gistingar.
Við veljum hótel vegna þess klisjukennda orðróms að ferðamenn og náttúra fari ekki endilega alltaf saman. Öll þekkjum við hótel út á landi sem við höfum gist á yfir nótt, eða tvær. Gaman væri að leggja fyrir ykkur nokkrar spurningar og skoða í skjóðu minninganna. Segjum sem svo að við förum aftur til baka á hótelið þar sem við gistum síðast og rifjum upp staðsetninguna. Leið okkur vel á staðnum? Hvað sáum við þegar við horfðum út um gluggana? Hvernig liggur vegurinn að hótelinu? Hvaða byggingarefni hafa verið notuð? Hvaða tilvísun hefur hótelið til náttúrunnar í kring? Hvernig er líður náttúrunni í sambúðinni við hótelið?
Spurningunum gæti haldið áfram en, ef til vill væri áhugaverðara að geta sér til um svörin. Allir ættu að vera sammála um að mörg og ólík lýsingarorð eiga við um íslenska náttúru. Hún er í senn stórbrotin og viðkvæm, litrík og dulmögnuð, stöðug og breytingum háð, án þess nokkuð að gera upp á milli landshluta eða héraða.
Þessar spurningar sem lagðar voru fram hér áðan, eru í raun spurningar sem arkitektinn hefur til grundvallar þegar hann teiknar hús. Hans hlutverk er að sjá fyrir svör þeirra sem gista á staðnum og umgangast. Afstaða hans og nálgun ræðst ekki aðeins af þroska hans í barnæsku og mótun sem manneskju heldur vegur menntun hans og víðsýni mikils, hvernig hann útfærir verkefnið. Varðandi menntun arkitekta, skipulagsstjóra, landslagsarkitekta og innanhússarkitekta hefur námsland og skóli mjög mikil áhrif á hvaða viðhorf viðkomandi tileinkar sér. Bandaríkin, Þýskaland, England og Norðurlöndin hafa t.d. öll mismunandi viðhorf gagnvart náttúrunni, skipulagi, iðnaðarframleiðslu eða lýðræðislegri þátttöku á ákvarðanartöku.
Í tengslum við hótelbyggingu eru hagsmunir margra í húfi, ekki síst þeirra sem reka staðinn og náttúrunnar sjálfrar. Tveir mjög ólíkir aðilar, sem í fljótu bragði gætu verið á öndverðum eyði, samanber skilgreiningar Páls á hvað sé náttúra og hvað sé umhverfi. Þá erum við að tala um náttúruna sem sjálfstætt vistkerfi og umhverfi byggt á forsendum og þörfum mannsins, sem í senn eru á ólíkum tímamörkum. Náttúran er ávallt til staðar en manneskjan er aðeins gestur á jörð. Það er því ansi hrokafullt ef við ætlum að líta náttúruna sem einhvers konar hráefni (að hún sé auðlind) til að koma til móts við hagsmuni okkar mannanna eingöngu!
Með það í huga ferðumst við til Ekvador í dag, upp í Andesfjöllin og fylgjumst með því hvernig hótelbygging hefur verið hugsuð til að fella hana inn í landið. Mér varð hugsað til þessa verkefnis okkar á teiknistofunni og hvernig hægt væri að yfirfæra nálgunina yfir á íslenska náttúru og menningu vegna eiginleika staðhátta. Þá á ég við hvernig hönnunarteymið hefur tekist á við staðbundna eiginleika varðandi náttúru og umhverfi.
Um er að ræða gróðursælan og grasi gróinn landskika í hlíðum Andesfjallanna, í 2.450 metra hæð yfir sjávarmáli, ekki langt frá borginni Cuenca. Loftslag er milt og stöðugt allt árið um kring – svo milt að gömul íbúðarhús eru jafnvel án glers í gluggunum! Hótelið er hugsað út frá stjörnuskoðun Inka og þess að taka tillit til eiginleika náttúrunnar og aðlaga sig að henni. Lóðin er staðsett fjarri lýsingu rafmagnsljósa þannig að stjörnuskoðun er ákjósanleg. Stjörnurnar lýsa upp kolsvartan himininn! Á daginn er aftur á móti stórbrotið útsýni yfir nærliggjandi fjöll. Hugmyndina að baki hótelssins má rekja til stjörnumerki lamadýrsins. Form þess og lögun fylgja slóð Vetrarbrautarinnar, þar sem stjörnumerki lamadýrsins á heima. Stjörnur gegndu mikilvægu hlutverki í heimsmynd Inka.
Inkar dýrkuðu sólina og tunglið sem væru þeir guðir og reistu þeim musteri og súlur gagngert til þess að guðlegur líkami Sólarinnar gæti farið yfir súlurnar eða í gegnum glugga á ákveðnum dögum, eins og til dæmis um sumarsólstöður. Inkarnir reistu líka stjörnuathugunarstöðvar til þess að fanga fyrstu og síðustu geisla Sólarinnar í gegnum röð glugga og var staðsetning þeirra reiknuð út gagngert til þess.
Stjörnuspeki var líka nýtt landbúnaði til hagsbóta. Inkarnir reistu súlur við hæðirnir sem snéru að höfuðborginni Cuzco, og þegar Sólin reis eða hneig milli súlnanna, var rétti tíminn til að gróðursetja við tiltekna hæð. Margar og mismunandi súlur voru reistar, til að fylgjast sem best með hæðarhlutföllum gagnvart dalbotni og hlíðum fjallanna. Stöðugar fórnir voru gerðar til Sólar og hún beðin um að rísa á rétta staðnum til að yrkja akurinn.
Stjörnumerki Inka voru mynduð úr holrýminu og dökku svæðunum í bjartri vetrarbrautaslæðunni í stað áberandi stjarna eins og í vestrænni hefð. Til gamans má geta þess að víkingarnir, forfeður okkar, sáu vetrarbrautina fyrir sér sem veginn sem hinir látnu gengu á til Valhallar en í huga Inka í Suður Ameríku var slæðan rennandi fljót sem veðurguðinn Apu Illapu veitti vatni á til að útbúa regn. Eitt þessara dimmu stjörnumerkja var kallað Yacana, eða lamadýrið, sem lék mikilvægu hlutverki í lífsspeki Inka. Ein goðsögnin segir að þegar stjörnumerkið hvarf af næturhimninum var það vegna þess að lamadýrið hafði farið niður á jörð til að drekka vatn, og koma þannig í veg fyrir flóð. Önnur saga sagði frá því að ef stjörnumerki lamadýrsins leggðist yfir einhvern, sendi það frá sér orku.
Þessar hugmyndar voru hafðar að leiðarljósi í hönnunarferli hótelbyggingarinnar. Það að gera tilkall til lamadýrsins, bæði hugmyndafræðilega og í lögun. Flatarmál byggingarinnar er 4000 fermetrar og var metnaður lagður í að uppfylla bæði kröfur um umgjörð fyrir hótel upp í sveit og gæðahótel með framúskarandi þjónustu. Útfærslan er sú að reistir verða tíu sjálfstæðir svefnskálar, en hver og einn getur hýst fimm manns. Niðurröðun þeirra mótar línur lamadýrsins, sem hægt er að virða fyrir sér að ofan – til dæmis úr flugvél. Það virðist leggjast yfir jörðina, og gefa henni þar með orku. Hver skáli er með loftglugga til að geta horft upp í himinhvolfið og á stjörnurnar. Myrkvið er slíkt að auðvelt er að þekkja ákveðin stjörnumerki og fara þar með inn í menningarheim Inkanna.
Hvað varðar byggingarefnin kallast þau á við náttúruna. Hótelið nýtir sér mjúkar línur hlíðarinnar í austur og vestur til þess að grípa goluna til loftræstingar, en þykkir veggir byggingarinnar eru búnir til úr jarðveginum sem grafinn er út fyrir byggingunni. En grænt þakið virðist vera framlenging á grasi gróinni brekkunni sem þekur landareignina.
Gert er ráð fyrir að byggingin grafi sig inn í hlíðina en veggirnir eru búnir til, handverksfólki á staðnum, úr blöndu af mold og sementi til þess að ná réttu rakastigi. Síðan er blandan pressuð og þjöppuð saman. Þessi blanda hefur einstaka eiginleika sem hljóð- og hitaeinangrun, en veggirnir eru styrktir með stálgrind til að standast jarðskjálfta. Aðrir þættir byggingarinnar einkennast af staðbundnum viðartegundum, steini úr Andesfjöllunum sem notaður verður í gólf, sérstakar vatnaplöntur eru nýttar til að hreinsa fráveituvatn úr byggingunni og stórir gluggar opna út og gera landslagið og himininn hluta af byggingunni.
Án þess að lýsa frekari eiginleikum byggingarinnar, er ljóst að hér hefur arkitektinn reynt að hlusta á slátt náttúrunnar. Náttúran er sjálfstæður veruleiki, persónugerð og hefur eiginleika sem borið er virðing fyrir strax í upphafi hönnunarferilsins. Gætt er að því viðhorfi á meðan byggingin er í byggingu og þegar hún verður tekin í notkun. Arkitektinn hefur umbreytt náttúrunni og gert að umhverfi, ef við minnumst aftur orða Páls Skúlasonar um að umhverfi er sá hluti náttúrunnar sem maðurinn umbreytir. Hér í Andesfjöllunum hafa þó hagsmunir manna ekki setið í fyrirrúmi, þeir hafa tekið mið af rétti og hagsmunum náttúrunnar sem jafnvel hefur haft forgang umfram rétt og hagsmuni manna. Og það á jafnt við um staðsetningu, byggingarefni og aðferðir.
Hvernig getum við yfirfært þessa nálgun á íslenskar aðstæður? Nú koma ferðamenn til landsins í síauknum mæli. Talað er um að árið 2015 verði tímamótaár og að fjöldi ferðamanna fari í fyrsta skipti yfir eina milljón! Hvernig getum við þá hugsað um heiminn í gegnum arkitektúr fyrir íslenska ferðamannaþjónustu? Á síðustu misserum hefur mikil umræða myndast um uppbyggingu ferðamannastaða bæði hvað varðar göngustíga, gistiaðstöður og þjónustukerfi. Má þar nefna staði eins og við Eyjafjallajökul, Mývatn, Jökulsárlón og upp á hálendi. Hvaða byggingarlist á þar best við? Hvaða nálgun ber að taka gagnvart eiginleikum náttúru og hagsmunum manneskjunnar? Er ábyrgðin eitthvað minni eða meiri ef landareignin er í einkaeign eða eignuð almenningi? Þetta er siðfræðileg spurning en á engu að síðu rétt á sér. Svo við leitum aftur í viskubrunn Páls, nefnir hann á einum stað að við verðum alltaf að gera ráð fyrir ágreiningi og þurfum því alltaf að leita sátta. Þess vegna er svo mikilvægt að bera málefnin fram og ræða saman.
Oft er sagt að arkitektúr eigi að vera tignarleg, bera sig vel og vera í samræmi við náttúruna. Arkitektúr er skapandi faggrein. Góður arkitekt er listamaður og sér fyrir sér lausnir sem fela í sér sátt milli ólíkra þátta, hann sýnir næmi fyrir fegurð og virðingu fyrir því sem í kringum hann er. Það gefur því auga leið að ekki er hægt að kalla allar byggingar og hús byggingarlist. Kröfurnar til arkiteksins eru meiri en það. Þær fela í sér frjóa hugsun, að koma á óvart með áður óþekktar lausnir og að finna tækifæri til þess að halda í byggingakostnaðinn og láta hann ekki spennast upp. Það þarf að sýna hugmyndaflug til þess og tileinka sér ákveðna hugsun gagnvart öllu ferli hússins og viðhaldi þess. Hugsun, sem stjórnar heiminum í kringum bygginguna. Byggingarlist sýnir því ákveðna framþróun í samfélaginu, um gildismat og fegurðargildi.
Það hvernig við skynjum náttúruna og umhverfið í kringum okkur hefur áhrif á það hvernig við breytum heiminum með tjáningu okkar. Það er því nauðsynlegt að gera sér grein fyrir að það sem við gerum hefur áhrif til frambúðar, eftir að við höfum skilið við jörðina. Þá er bara spurning, hvernig við tökum þátt í veruleikanum!
Og, það á við hér: hvernig umbreytum við náttúrunni og reisum hús í umhverfinu. Ef við yfirfærum Inka stjörnuspekina á íslenskar aðstæður og leitum hliðstæðna í náttúrunni sem leiða hönnunarferli “hótelsins í Andesfjöllunum” á staði eins og Mývatn, Jökulsárlón eða undir Eyjafjöllum, hvaða trúnaðarsambandi getum við náð við hana? Hvað segir náttúran okkur? Hvaða merkingu hefur hún fyrir okkar andlega líf? Ég held að óhætt sé að fullyrða að öll nemum við mál náttúrunnar og í gegnum ólíka listamenn þjóðarinnar. Þar má benda á ljóð Jónasar Hallgrímssonar þar sem hann talar um fyrirbrigði náttúrunnar, tónlist Jóns Leifs og áhrif hans af Dettifossi, Heklu og Geysi, og myndlistarmenn eins og Rúrí þar sem hún hugleiðir um vatnið, virkjanir og íslenska fossa í innsetningum sínum eða Ólöfu Nordal, sem með Þúfu sinni á Granda í Reykjavík, býr til brú á milli náttúru og borgar, og þar sem formgerð er ónáttúruleg, enda manngert fjall á manngerðu landi.
Við skulum snúa okkur aftur að íslenskum arkitektum, og þá sem gefa þeim verkefni að teikna hús í landslagi, og muna að þemað í dag er hótelbygging og ferðaþjónusta. Þó ekki hafi verið fjallað um það í samhengi fyrirhugaðs hótels í Andesfjöllunum er málið flóknara en annara listamanna því arkitektar hafa ekki fullt frelsi til athafna eins og gerist með myndlistarmenn, ljóðskáld og tónskáld: óskir viðskiptavinarins, markaðssetning, byggingaiðnaðurinn og efniviður, samgönguleiðir og möguleikar um afþreyingu á staðnum eru allt áhrifavaldar á hver útkoman er gagnvart náttúrunni í kring. Einnig er fyrsta spurningin hvers konar ferðamennska er um að ræða? Hver er tilgangurinn í því að laða menn enn frekar að staðnum með því að gera hann aðgengilegri? Erlendis er Ísland þekkt fyrir náttúru sína, óspillta og magnaða staðhætti og kyrrð – að geta verið einn með sjálfum sér. Þeir sem þekkja og ferðast til Íslands eru ekki í leit að margmenni.
Arkitektinn hefur því vanda á höndum að sættast við náttúruna – það er, ekki að sýna vald sitt og mannsins heldur viðurkenna að hans hlutverk er annað. Að búa til umgjörð eða sviðsetningu til þess að auðvelda manneskjunni við að ná andlegu sambandi við náttúruna. Það gerir hann með staðsetningu og aðkomu, stærð og efnisvali, en líka beinum tilvísun í náttúruna og það sem í henni býr.
Svo við nefnum aðeins eitt dæmi af fjölmörgum, gætum við farið saman til Mývatnssveitar í huganum, og virðum fyrir okkur náttúruna. Hún er augsjáanlega ólgandi virk og þar ríkir ógnandi kyrrð. Öll skynfærin verða virk í nálægð við hana, náttúran er ekki aðeins konfekt fyrir augað, hún hefur mismunandi áferðir, lætur heyra í sér og ertir jafnvel lyktarskynið. Lægi það ekki í augum uppi að sá sem legði út í byggingarframkvæmdir gerði þá kröfu að arkitektinn, eða sá sem teiknaði bygginguna, viðurkenndi þessa eiginleika hennar og kallaðist á við þá að einhverju leyti?
Eða getum við sætt okkur við að menn kjósi tilbúin sérsniðin einingarhús erlendis frá og tylli þeim niður þar sem þeim sýnist hagkvæmast? Væri það ekki eins og að slá blautri tusku í andlit náttúrunnar? Við skulum hugsa út í það á með við hlustum á rómantíska útfærslu.
